Als ik dan weer een strofe bij een begrafenis of bij een retraite had gehoord, probeerde ik, eenmaal weer thuis, Rilke nog maar eens te lezen. De tekst die zojuist nog intrigerend had geklonken, kon mij thuis nooit echt raken. Ik vond Rilke vaak een vervelende betweter die de zin van het leven zo gepolijst, zo volmaakt, en vooral zonder twijfel op een presenteerblaadje aanreikte, dat ik hem wantrouwde. Dus toen ik ‘Rilke en de wijsheid’ van Jan Oegema voor moederdag cadeau kreeg, begon ik zonder verwachtingen aan het boek. Beetje bladeren, misschien zou ik wel een paar mooie gedichten tegenkomen.
Meteen al bij de inleiding bleek dat dit een heel ander boek was. Dit boek laat zich niet een beetje bladeren. De auteur, Jan Oegema, richt zich even persoonlijk als erudiet tot de lezer, tot jou, tot mij. Met die persoonlijke benadering trekt hij je het boek in om je de komende 300 pagina’s niet meer los te laten.
Oegema kan heel precies uitleggen welke gedichten, welke zinnen, of zelfs: welke woorden hem raken en waarom. Hij neemt de tijd om je de schoonheid en de wijsheid te laten ervaren van de woorden van Rilke. Maar het boek is geen hagiografie. Net zo nauwkeurig doet Oegema uit de doeken dat Rilke op andere momenten in zijn leven een vervelende betweter was -ik blijk met mijn afkeer van sommige gedichten op één lijn te zitten met Jan Oegema.
Dit boek heeft een originele invalshoek: het gaat over Rilke als spirituele leraar (en ook: als leerling). Oegema laat overtuigend zien op welke wijze Rilke een spirituele leraar is en hoe dat leraarschap gedurende zijn leven is veranderd, gerijpt. Het bijzondere is dat dat geweldige leraarschap geloofwaardig overeind blijft, ondanks de haken en ogen die zeker aan de persoonlijkheid, aan het leven en aan de gedragingen van Rilke zaten.
Op veel manieren is het een verfrissend boek. Ten eerste is daar de persoonlijke benadering. Hoe erudiet en belezen ook, hij verschuilt zich nooit achter autoriteiten als hij vertelt waarom hij wel of juist niet wordt geraakt door een fragment van Rilke. Die uiterst persoonlijke aanvliegroute betaalt zich op alle manieren uit: je wandelt mee met Oegema en door zijn ogen kun je niet alleen zien dat iets meesterlijk is, maar ook waarom dat zo is.
Wat mij ook heel erg goed deed, is dat Oegema de vormende invloed van vrouwen in de spirituele ontwikkeling van Rilke serieus neemt. Zo gaat hij dieper in op het leven van Lou Salomé, die hij beschrijft als een spirituele leraar van Rilke. Wat een verademing hoe hij feitelijk, zakelijk hij over vrouwelijke kunstenaars en filosofen spreekt en hen de ruimte geeft die ze verdienen.
Verfrissend is het boek ook doordat Oegema zich kwetsbaar opstelt. Hij richt zich op het leraarschap van Rilke, en daarbij neemt hij ook zijn eigen rol als leerling bij een spirituele leraar onder de loep. De verhouding tussen spirituele leraar en leerling is eigenaardig en ingewikkeld, vooral ook omdat de leraar ook een mens is, met al haar onvolkomenheden. Daar heb je het als leerling maar mee te doen. Wat Oegema hier over bijvoorbeeld verliefdheid en dwalingen schrijft, zal voor veel spirituele zoekers herkenbaar zijn.
Het meest bijzondere aan het boek is misschien nog wel de taal van Oegema. Zijn vocabulaire is rijk. Hij laat de betekenis van Rilke zien met verwijzingen naar performance kunst, films, Lucebert, oude teksten uit het boeddhisme en nog heel veel meer moois. Oegema laveert en associeert, omcirkelt daarmee het onbekend terrein om daarna nog preciezer te kunnen laten zien wat het punt dat Rilke maakt in een brief, roman of in een gedicht. In deze persoonlijke en literaire uitweidingen zal een lezer die leest als een projectmanager soms bang zijn de weg even kwijt te raken in het boek. Die vrees is ongegrond: elke omweg is prachtig dus geniet ervan, en Oegema herneemt zich altijd op tijd om de lezer te wijzen: kijk, hier gaat het me om.
Met het laatste gedicht van Rilke nog in gedachten, een gedicht dat hij schreef op zijn sterfbed, vroeg ik me na lezing van dit boek af wat ik zelf van de dood en het leven dacht te weten. Die puzzel is – vanzelfsprekend- niet opgelost met ‘Rilke en de Wijsheid’. Boeken die me met hervonden plezier en op een nieuwe manier naar zingevingsvraagstukken laten kijken zijn zeldzaam, en dit is zo’n boek.
Boekbespreking door Willemijn Dicke (juni 2021).
Jan Oegema. ‘Rilke en de Wijsheid. De kunstenaar als leraar’, Prometheus, 2021.