De gebeurtenissen die zich momenteel in Europa afspelen doen terugdenken aan de verschrikkingen van de tweede wereldoorlog. Het kan aanzetten tot handelen en in actie komen, wat we overal om ons heen zien gebeuren. Het kan ook tot een gevoel van machteloosheid leiden. Voor Etty Hillesum die in 1943 in Auschwitz omkwam, leidde de toenemende dreiging van de vervolging van de Joodse bevolking tot zelfonderzoek. In haar dagboek schrijft ze: ‘Ik zie geen andere weg, dan dat ieder van ons in zichzelf inkeert en alles in zichzelf uitroeit en vernietigt, waarvoor hij of zij meent anderen te moeten vernietigen.’ [….] ‘Laten we ervan doordrongen zijn, gaat ze verder, dat iedere atoom haat die wij aan de wereld toevoegen, de wereld nog onherbergzamer maakt dan ze al is. Haar woorden lijken één op één uit de Dhammapaddha, een van de oudste boeddhistische geschriften, te komen: ‘Want nooit komen uitingen van haat in deze wereld tot rust door haat, maar enkel door liefde komen ze tot rust. Dat is de eeuwige wet.’
Ons ego is hierin een hardnekkige spelbreker en we houden dat ego in stand door altijd ons gelijk te willen halen. We willen de controle houden, ons stempel drukken en nog meer van die dingen. Als we echter onze innerlijke demonen niet ‘uitroeien en vernietigen’, dan projecteren we ze op anderen. Die woorden liggen in dezelfde lijn als de woorden van de zachtmoedige zenmeester Shunryu Suzuki, die ons voorhoudt dat, willen we werkelijk onze ware natuur verwerkelijken en worden wie we ten diepste zijn, we moeten beginnen met een grote schoonmaak van onze geest. En dat bereik je alleen door zelfonderzoek. Waarachtig zelfonderzoek loopt alleen via de werking van het hart en innerlijke vrede is de vrucht van zelfonderzoek. Als we de angsten en haat in ons eigen hart niet onder ogen zien, zegt Etty Hillesum, projecteren we die op de wereld en maken we die onherbergzaam. Dat is precies wat Poetin op dit moment doet. Maar ook wat wij zelf in onze eigen omgeving kunnen aanrichten als we een te groot ego hebben.
De gebeurtenissen die zich nu in de wereld afspelen met de oorlog in Oekraïne en de vluchtelingenstromen die op gang zijn gekomen leidt tot de vraag: wat doe ik? Wat doen wij? ‘Never say I cannot’, is wat de Koreaanse zenmeester San Soenim zei. Bidden helpt! In de tijd van de Vietnamoorlog zat hij iedere avond met zijn studenten in meditatie voor de vrede en hij reciteerde eindeloos de Dahrani van de grote Mededogende. In de meditatie verbinden we ons met alles en iedereen. Door te zitten in de stilte worden we ontvankelijk en verbinden we ons met andere kracht die dan in ons werkzaam wordt en in het hele universum. Als wij in beweging komen, dan beweegt het hele universum. Zoals het butterfly effect van Edward Lorenz van de vlinder die met haar vleugels fladdert in Brazilië, die na maanden kilometers verderop in Texas een tornado kan veroorzaken. Never say I cannot: zelfs al zou je van alle kanten horen dat het niet mogelijkheid is. Even if you are all alone, zei Massao Abe ooit tegen Ton Lathouwers, als jij erin gelooft existentieel en wezenlijk, dan is altijd alles mogelijk. De hemel zwijgt; er is alleen het oer-vertrouwen van je hart. Zoals Florence Nightingale die in haar werk als verpleegkundige op de Krim in de vorige eeuw werd gedreven door een innerlijke Heilige Woede, vanwege de erbarmelijke omstandigheden van de Britse soldaten.
Als we niet tot een dergelijke heroïek in staat zijn, is dat niet erg. Wij nemen allen onze eigen dharmaplaats in in deze wereld (Dogen). In de Gelofte aan de mensheid van Hisamatsu, die we voorafgaande aan de meditatie reciteren: zijn wij in de wereld om ‘onze gaven ten volle te ontplooien, ieder volgens de eigen roeping in het leven’. Op een dieper niveau is er altijd de weg van gebed en meditatie. Daar is groot vertrouwen voor nodig, maar het werkt. We weten niet hoe, want dat blijft een groot mysterie. Het werkt en raakt aan het verlangen om het onmogelijke mogelijk te maken. ‘Houdt dat vlammetje brandend’ houdt Ton Lathouwers ons altijd voor. Ga staan op een plek waar geen plaats is. Leg je niet neer bij wat is!
Daarom zitten we niet alleen voor onszelf, maar op het kussen verbinden wij ons met de gehele werkelijkheid. Wat doe ik? Blijven zitten en de pijn ervaren van de ander, wijsheid en mededogen ontwikkelen en die tot uitdrukking brengen in ons gedrag en handelen in de directe omgeving waarin we leven. Ik reciteer tenslotte een aantal coupletten uit de Avatamsaka soetra. Een van de belangrijkste soetra’s in de Chinese Ch’an traditie waartoe wij behoren:
‘Het grote Mededogen is de essentie van de meditatie. Het is haar lichaam, haar bron en haar middel, om zich in heel het universum te verspreiden. Zonder dit “grote hart” van liefde en mededogen is de meditatie, hoe verheven die in andere opzichten ook mag zijn, van geen enkele waarde.’ ‘Dit is de plaats van al degenen, die getekend zijn door liefde en mededogen. Wanneer zij zien hoe andere levende wezens lijden, zijn zij bereid in dit lijden af te dalen, en precies diezelfde pijn te ervaren in zichzelf.’
‘Hier is de plaats van hen die zittend in meditatie zichzelf tot uitdrukking brengen, en wel op alle wegen van het bestaan. Diep geworteld in de meditatie, zijn ze tegelijk totaal betrokken bij het helpen van alle wezens’
Zaterdag 5 maart was er op Plein 1940 een demonstratie tegen de oorlog in Oekraïne, georganiseerd door Het Platform Levensbeschouwing en Religies. Aan het einde spraken alle deelnemers de volgende woorden uit: Laten wij een wereld maken, waar het woord “vrede” de mensenharten raakt en mensen elkaar in de ogen kijken en tot verbinding en begrip komen. Leve OekraÏne, leve de dappere Russen die hun stem laten klinken!
Elsbeth Wolf, zenleraar in de Chinese Ch’an traditie
Leerhuis Spiritualiteit, 7 maart 2022